| ПУШ | 13 |
Пушӑн 12-мӗшӗнче Чӑваш Республикинчи чӗлхе политикине пурнӑҫа кӗртес тӗлӗшӗпе ӗҫлекен пӗрлехи комиссийӗн иртрӗ.
Чи малтан комисси членӗсем унӑн ятне улӑштарчӗҫ. Енчен те малтан вӑл чӑваш чӗлхин нормисене йӗркелекен комисси пулнӑ пулсан, халӗ вара чӗлхе политикине йӗркелекен комисси пулса тӑчӗ. Кайран, пухӑннӑ пайташсем, комисси президиумне суйларӗҫ. Комисси тахҫантанпах ӗҫлеменнине кура вӗсен унӑн ҫӗнӗ Положенине те пӑхса тухма тиврӗ. Пӑхса тухнӑ хыҫҫӑн комисси сӗннӗ Положенири йӑнӑшсене тӳрлетсе ӑна ҫирӗплетрӗ. Вӑл положенипе каярах уйрӑм сайтра паллашма май пулӗ. Ҫавӑн пекех ку ӗҫлӗ лару 2009 ҫулта мӗнле йытусемпе ӗҫлемелли плана пӑхса тухрӗ, сӗнӗвӗсене шута илсе ҫирӗплетрӗ. Сӑмах май ҫакна каласа хӑвармалла — комисси ҫулталӑкра тӑваттӑ пухӑнӗ. Тепӗр лару ҫу уйӑхӗнче иртӗ.
Комисси пайташӗсем шутне ҫак ҫынсене кӗртме килӗшрӗҫ:
* Чернова Галина Петровна — Чӑваш Республикин вӗрентӳпе ҫамрӑксен политикин Министрӗ. (председатель)
* Краснов Михаил Николаевич — Чӑваш Республикин культура, национальноҫпе информаци политикин тата архив ӗҫӗсен Министерствин халӑхсемпе конфессисен хушшинчи хутшӑнусемпе культура эткерне упракан пай пуҫлӑхӗ (председатель ҫумӗ).
Нарӑсӑн 27-28-мӗшӗсенче Шупашкарти Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтӗнче пӗтӗм тӗнчери «Чӑваш чӗлхи тата алтаистикӑн хальхи ҫивӗч ыйтӑвӗсем» ӑслӑлӑх конференцийӗ иртӗ. Ӑна М.Р. Федотов ҫуралнӑранпа 90 ҫул, Н.И. Егоров ҫуралнӑранпа 60 ҫул ҫитнине халалласа ирттереҫҫӗ.
Конференцине инҫетрен килекен ӑсчахсем нумай пулӗҫ. Турцирен турккӑ чӗлхе пӗлӗвӗн обществин президенчӗ Акалын Шюкрю Халюк, тата ытти ӑсчах килӗ. Польшӑран Варшава университечӗн профессорӗ Пазымиес Анна ҫитӗ. Мускавран пысӑк ушкӑн пулӗ — Олег Мудрак, Анна Дыбо, Ирина Самарина, Светлана Бритова, Алий Чеченов профессорсем килӗҫ.
Конференци нарӑсӑн 27-мӗшӗнче 10 сехетре уҫӑлӗ.
М.Р. Федотов — паллӑ чӑваш ӑсчахӗ, профессор. Вӑл 1919 ҫулхи кӑрлачӑн 20-мӗшӗнче Шӑмӑршӑ районне кӗрекен Пуянкасси ялӗнче ҫуралнӑ. Михаил Романович Чӑваш Республикин патшалӑх премине, Чӑваш Республикин тава тивӗҫлӗ ӑслӑлӑх ӗҫченӗ ята тивӗҫнӗ.
Ыран, нарӑсӑн 19-мӗшӗнче, Шупашкарти кашни ача-пӑча вулавӑшӗсенче «Чӗлхесен тӗнчинче» мероприяти иртӗ. Ӑна Пӗтӗм тӗнчери тӑван чӗлхе кунне халалласа ирттереҫҫӗ. Ку уява ЮНЕСКО пуҫарӑвӗпе тӗнчере 2000 ҫултан пуҫласа нарӑсӑн 21-мӗшӗнче палӑртаҫҫӗ.
Мероприяти вӑхӑтӗнче ачасем хушшинче вулавҫӑсен ӑмӑртӑвӗ иртӗ, ӑна К.Чуковский ячӗллӗ хулан тӗп ача-пӑча вулавӑшӗ йӗркеленӗ. Ӑмӑртӑва пурте хутшанма пултараҫҫӗ, ун пӗтӗмлетӗвне ҫав кунах пӗлтерӗҫ. Малти вырӑнсене йышӑннисене парнесемпе дипломсем кӗтеҫҫӗ.
Википедирин чӑваш уйрӑмӗнчи статья шучӗ 9 пинрен иртрӗ. Ӗнер, раштавӑн 15-мӗшӗнче 9 пинӗмӗш статья ҫырӑннӑ — вӑл Жан Кокто ятлӑ хрансус ҫыравҫи тата ӳнерҫи ҫинчен пулчӗ.
Википеди — пӗтӗм тӗнче шайӗнчи ирӗклӗ энциклопеди. Ӑна пурте тултарма, тӳрлетме пултараҫҫӗ. Чӑваш уйрӑмӗ 2005 ҫулхи ака уйӑхӗнче аталанма пуҫланӑ. Ҫак пӗтӗм тӗнче шайӗнчи проектра пурӗ 260 ытла чӗлхе уйрӑмӗ пур, вӗсенчен 13 уйрӑмӗ тӗрӗк чӗлхисен шутне кӗрет. Атӑлҫи тӑрӑхӗнчи халӑхсен уйрӑмӗсем те пур: тутар, удмурт, пушкӑрт, ҫармӑс, мӑкшӑ, ирҫӗ уйрӑмӗсем. Ҫитес вӑхӑтра ҫармӑссен уйрӑмне уҫасшӑн — вӗсем те хӑйсен чӗлхине аталантарассишӗн ырми-канми ӗҫлеҫҫӗ, уҫмалли условисене туса ҫитернипе пӗрех.
Эсир те пирӗн чӑваш уйрӑмне ҫӗнӗ статьясемпе тултарма, пуррисене анлӑлатма пултаратӑр! Ыттисем тӑвасса ан кӗтӗр, хӑвӑр ӗҫлесе пӑхӑр. Чӑваш калашле, куҫ хӑрать те ал тӑвать!
2008 ҫулхи раштавӑн 1-3-мӗшӗсенче Хусанта «Раҫҫей Федерацийӗн ҫӗнӗ вӗренӳ саккунӗсен условийӗсенчи вӗрентӳ тытӑмӗн патшалӑх тата тӑван чӗлхисем» темӑпа регионсен наукӑпа практика семинарӗ иртрӗ. Унта чӑваш, якут, пушкӑрт, палкар, хакас, алтай, тува, тутар тата ытти хӑш-пӗр тӗрӗк халӑхӗсен чӗлхе тата вӗрентӳ специалисчӗсем хутшӑнчӗҫ. Тӗп ыйту — вӗренӳ стандарчӗсенчи наци компоненчӗн пуласлӑхӗ. Тӳрӗрех каласан, наци компоненчӗ текен ӑнлану ҫук ҫӗнӗ саккунта. Ҫакӑ тӑван чӗлхене, тӑван халӑх историне вӗрентес йӗркене урӑх ҫулпа чуптарать. Вырӑс мар чӗлхесен патшалӑх чӗлхин статусне, вӗрентӳ саккуне кӗртнӗ улшӑнусемпе пӗтерсе, наци республикисенче тӑван чӗлхене вӗрентес ыйтӑва шкулсемпе общественнӑҫ аллине парас шухӑш тӗп вырӑнта тӑрать. Ку мӗн патне илсе ҫитерме пултарни каламасӑрах паллӑ. Малашне ку саккунпа килӗшӳллӗн Республикӑн патшалӑх чӗлхине вӗрентес ӗҫ - патшалӑх ыйтӑвӗ тата ӗҫӗ мар иккен, уйрӑм ҫынсен, тӗрлӗ пӗрлешӗвсен тата шкулсен ӗҫӗ.
Чӑваш е ытти наци чӗлхисене вӗрентес ыйтӑва патшалӑх мар, ашшӗ-амӑш пухӑвӗсенче татса пама пуҫласан, паллах, ним ыррине те ан кӗт.
Шупашкарти 57-мӗш шкулта чӑваш чӗлхипе литература эрни иртрӗ. Вӗренекенсем тӗрлӗ конкурссене хутшӑнчӗҫ:
* пуҫламӑш классенче вӗренекенсен хушшинче «Манӑн юратнӑ анне» вулав-ӑмӑрту иртрӗ — шкул ачисем ӑмӑртмалла чӑвашла вуларӗҫ.
* 6-7-мӗш классенчи ачасен хушшинче «Наукӑпа фантастикӑлла чи лайӑх хайлав» ӑмӑртӑва пӗтӗмлетрӗҫ.
* 5-мӗш классем хушшинче «Чӗвӗлти чӑваш чӗлхи» вӑйӑ иртрӗ. Ачасем кӑсӑклансах ыйтусем ҫине хуравларӗҫ.
* 8-мӗш классенчи ачасем тӑван ҫӗршыва ҫинчен мӗн пӗлнине пӗлтерчӗҫ — «Савнӑ ен — Чӑваш ҫӗршывӗ» ӑмӑртуллӑ вӑййа хутшӑнчӗҫ.
* 10-11 классенчи вӗренекенсем хӑйсен пӗлӗвне чӑваш чӗлхипе литература олимпиадинче кӑтартрӗҫ — ыйтусем ҫине хуравларӗҫ, сӑмахкаҫмӑшсемпе ребуссен тупсӑмӗсене шырарӗҫ.
Парнесӗр пӗр хутшӑнакан та юлмарӗ, ҫӗнтерӳҫӗсем — хисеп хутне илчӗҫ. Чӑваш чӗлхе эрни Чӑваш Патшалӑх Филармонийӗнчи артистсем хатӗрленӗ концертпа вӗҫленчӗ.
Хыпар ҫӑлкуҫӗ: Шупашкарти Ленин районӗн сайчӗ
Чӑваш чӗлхин 17 томлӑ словарӗн авторне, тӑван чӗлхе пӗлӗвӗн ӑслӑлӑх никӗсне хывнӑ Н.И. Ашмарина (1870 – 1933) халалласа юпа уйӑхӗн 15-мӗшӗнче Чӑваш патшалӑх университетӗнче VΙ хут «Ашмарин вулавӗ» иртрӗ. Маларах вӑл ҫулленех пулатчӗ, халӗ ӑна икӗ ҫулта пӗрре йӗркелеҫҫӗ. Шайӗ сумлӑ — Пӗтӗм Раҫҫейри ӑслӑхпа ӗҫлӗх конференцийӗ. Чӑнах та, республика тулашӗнчен килнӗ ӑсчахсем вулавра сахал мар пулчӗҫ. Пӗрлехи лару хыҫҫӑн ҫакӑн пек секцисемпе ҫум секцисене пайланса
ӗҫлерӗҫ:
- «Раҫҫей Федерацийӗнчи халӑхсен литература теорийӗпе историйӗ»;
- «Пӗтӗмӗшле чӗлхе пӗлӗвӗн ҫивӗч ыйтӑвӗсем»;
- «Чӗлхепе литературӑна вӗрентмелли меслетлӗх»;
- «Философин, культурологин тата общество историйӗн ыйтӑвӗсем» т.ыт.те.
Студентсемпе шкул ачисен доклачӗ-хыпарне итлеме ятарлӑ секци йӗркеленӗ.
Конференцире интересли, усӑлли, чуна пӑлхатаканни сахал мар пулчӗ. «Ашмарин вулавӗн» черетлӗ VΙΙ конференцийӗ 2010 ҫулхи юпара пулӗ. Унта сирӗн доклада та хапӑл тӑвӗҫ.
Чӳкӗн 17-мӗшпе 21-мӗш хушшинче Мускавра «Раҫҫей Федерацийӗн чӗлхисем — халӑхпа патшалӑх пурлӑхӗ» пӗтӗм Раҫҫей канашлӑвӗ иртӗ. Ӑна иртерекенни — Раҫҫей вӗрентӳ ӑслӑлӑхӗн министерствин федераллӑ вӗрентӳ аталанӑвӗн институчӗ.
Мероприятире тӑван чӗлхене вӗрентекен вӗрентӳҫӗсен пӗтӗм Раҫҫей шайӗнчи конкурсӑн иккӗмӗш (курӑмлӑ пайӗ) турӗ тата «Вӗрентӳ системинчи икчӗлхеллӗхпе культурӑсен калаҫӑвӗ — Раҫҫей халӑхне чӑмӑртаканнисем» ӑслӑлӑхпа практика конференцийӗ иртӗ.
Тӑван чӗлхине вӗрентекенсен ӑмӑртӑвне пирӗн республикӑран Анисия Павловна Игнатьева кайӗ. Вӑл Шупашкарти 12 шкулта чӑваш чӗлхипе литературине вӗрентет, республикӑри «Ҫулталӑк вӗрентевҫи — 2008» конкурс лауреачӗ, 2008 ҫулта чи лайӑх вӗрентӳҫӗсен хушшинчи ӑмӑртӑвӑн ҫӗнтерӳҫи ятне илнӗ.
Хыпар ҫӑлкуҫӗ: Чӑваш Ен вӗрентӳ министерстви
Чӑваш чӗлхин пултаруллӑ тӗпчевҫи, Чӑваш Республикин тава тивӗҫлӗ учителӗ И.П.Павлов (1928 — 2002) ҫуралнӑранпа 80 ҫул ҫитрӗ.
Вӑл хӑй хыҫҫӑн 200 ытла тӗпчев ӗҫӗ хӑварнӑ. 1965 ҫулта пичетрен тухнӑ «Хальхи чӑваш литература чӗлхи» монографи тӑван чӗлхемӗр пирки ҫырнӑ чи тӗплӗ тӗпчев шутланать. Унтанпа 40 ҫул иртрӗ пулин те, ҫак классикӑлла хайлава ҫитекенни пулмарӗ. Пирӗн шкулсенче чӑваш чӗлхине 40 ҫула яхӑн Иван Павловӑн учебникӗсемпе вӗреннӗ, вӗсем пурӗ 30 кӑларӑмпа тухнӑ. 50-мӗш тата 80-мӗш ҫулсенче Иван Павлович хальхи Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗн чӗлхе пайне ертсе пынӑ.
Чӑвашсен мухтавлӑ ывӑлне, сумлӑ тӗпчевҫе халалласа унӑн тӑван ҫӗршывӗнче — Чӑваш Республикинчи Элӗк районӗнче — ӑслӑлӑхпа парктика конференцийӗ иртрӗ. Ун ӗҫне ЧР вӗренӳпе ҫамрӑксен политикин элчи Инесса Ядранская, районти вӗренӳ пуҫлӑхӗсем, гуманитари институчӗпе Чӑваш университечӗн ӑсчахӗсем, Элӗк вӗренекенӗсемпе вӗрентекенӗсем хутшӑнчӗҫ. Владимир Иванов, Николай Егоров, Виталий Родионов профессорсем уява хӑт кӗртрӗҫ.
Утӑ уйӑхӗн 17-мӗшӗнче Википедин чӑваш уйрӑмӗнче 8 пин статья ытла пулса тӑчӗ. 8000-мӗш статья — Рогачёв Яков Капитонович пулчӗ.
Википеди — пӗтӗм тӗнче шайӗнчи ирӗклӗ энциклопеди. Ӑна пурте тултарма, тӳрлетме пултараҫҫӗ. Чӑваш уйрӑмӗ 2005 ҫулхи ака уйӑхӗнче аталанма пуҫланӑ. Ҫак пӗтӗм тӗнче шайӗнчи проектра пурӗ 260 ытла чӗлхе уйрӑмӗ пур, вӗсенчен 13 уйрӑмӗ тӗрӗк чӗлхисен шутне кӗрет. Нумай пулмасть якутпа каракалпак чӗлхисен уйрӑмӗсем уҫӑлчӗҫ.
Атӑлҫи тӑрӑхӗнчи халӑхсен уйрӑмӗсем те пур: тутар, удмурт, пушкӑрт, ҫармӑс, мӑкшӑ, ирҫӗ уйрӑмӗсем.
Нумай пулмасть, вырӑс уйрӑменчи статьясен шучӗ 300 пинрен иртрӗ.
-7.7 °C